Sambhashmedia

मुण्ड–मुण्ड वधूशिक्षा विमर्श हामी प्रेम र वात्सल्य पनि लेख्न चाहन्छौं तर कम्तीमा समाज र संस्कृति त्यो विन्दुमा पुगोस् जहाँ पुरुष र महिलाका लागि एकै अर्थले घाम उदाउँछ । समान महत्त्वले फूल फुल्छ । श्रावण २१, २०७४ सरिता तिवारी १८७१ सालमा जन्मिएका ‘आदिकवि’ भानुभक्त आचार्यले आदर्श बुहारी र पत्नीका लक्षण बयान गर्दै एक विशेष रचना लेखे— ‘वधूशिक्षा’ । आफूले लेखेको ३३ श्लोके काव्यको कालान्तरसम्म झन्–झन् चर्चा होला भन्ने पूर्वानुमान हुन्थ्यो भने कविले यस विषयमा महाकाव्यै लेख्दा हुन् । यो भानुभक्तको मात्र होइन, तत्कालीन संस्थापनको ‘जबर्जस्त’ कथ्य थियो । उनका अन्य रचना हेर्दा पनि भानुभक्त संस्थापनको चेतना फड्किने दुस्साहसका धनी कवि थिए भन्ने लाग्दैन । उनी समाजका बहुसंख्यक मानिसभन्दा अलग हुन नसक्नुका कारणबारे पनि खोजबिन गर्न नसकिने होइन । यसरी गरिने अनुसन्धानमा भानुभक्तका ‘दोष’ कति वैयक्तिक, कति संस्कारजन्य र कति तत्कालीन समाज–राजनीतिजन्य भन्ने कुरा आउँछन् । तर समयान्तरमा शासकीय सदिच्छाले उनको गलामा ‘आदिकवि’ नामको माल्यार्पण गरिदियो । उनको आदिकवित्वका नाममा राज्ययन्...

प्रलेस : हिङ बाँधेको टालो प्रलेस आफैंलाई समेत हेक्का रहेन कि लेखकहरू सत्ताका स्थायी प्रतिपक्षी हुन्, ती सत्ताका ताबेदार होइनन् । केही महिनाअघि प्रलेसबारे गम्भीर बहस चल्यो । भनियो, ‘कम्युनिस्ट पार्टीहरूको सत्तारोहणपछि सत्ताका जनविरोधी कृत्यको कुनै आलोचना नगर्ने प्रलेसको अब औचित्य छैन । प्रलेस भन्ने संस्था अब नरहे पनि हुन्छ ।’ स्तम्भः समवेत भाद्र २, २०७५ सरिता तिवारी काठमाडौँ — प्रगतीशिल लेखक संघले नियमित रूपमा परिसंवाद र छलफल नगर्ने होइन । प्रकाशन पनि नगरेको होइन । भेला र बैठक पनि भइरहन्छन् । तर, यसको चरित्र लगभग कर्मकाण्डी भइसकेको छ । पछिल्लो समय प्रलेस दिशा बिर्सिएर महासागरमा भौंतारिइहरेको जहाजजस्तो बनेको छ । परीक्षित समय सत्तरीवर्षे हुन लागेको प्रगतिशील लेखक संघ (२००९) स्थापनादेखि नै एउटा साहित्यक समूह वा संस्था मात्रै थिएन विचार र दर्शनको आन्दोलनसमेत थियो । अनेक सीमा र कमजोरीका बाबजुद पनि यसले आफ्नो आन्दोलनात्मक चरित्र लामै समयसम्म कायम राख्दै आयो । नेपाली साहित्य र विशेष वैचारिक धारामा यसको भूमिका के कति कारणले स्मरणीय र ऐतिहासिक छ, यसबारे साहित्यका विज्ञ, सचेत पाठक र लेखकवर्ग जानक...

लोकतन्त्र कसको ? यतिखेर संघीयता, धर्मनिरपेक्षता र समावेशी लोकतन्त्र सबै अभ्यास परिक्षित छन् । हरेक तहका प्रतिनिधि परीक्षाको बेन्चमा बसेका विद्यार्थीजस्तै हुन् । स्तम्भः समवेत भाद्र ६, २०७५ सरिता तिवारी काठमाडौँ — लामो समयको राजनीतिक अनुभव र अभ्यासपछि संसारभर ‘लोकतन्त्र’ नामको अवधारणा सर्वग्राह्य र अनुकूल हुँदै आएको हो । युरोपको प्रबोधन र पुनर्जागरण कालपछि यसको विस्तार हुनपुग्यो । फ्रेन्च र अमेरिकी राज्यक्रान्ति हुँदै रूस, चीनका योजनाबद्ध क्रान्तिहरूले आआफ्नै ढङ्गबाट समाज र व्यवस्था परिवर्तनका रूपहरूलाई अभिव्यक्ति दिए । यिनैका परोक्ष उत्तोलनमा उपनिवेशवाद विरुद्ध राष्ट्रिय मुक्ति आन्दोलनहरू भर्भराएर उठे । के युरोप, के अमेरिका, के अफ्रिका, के एसिया जतासुकै जनताको स्वाधीनताप्रेमको शक्ति एकत्र हुँदै गयो । दुइटा प्रलयकारी महायुद्धका त्रासदीहरूले लोकतन्त्रप्रति विश्वका हरेक समाजको प्रबुद्ध तप्कालाई झन् बढी उत्पेरित गरे । एकातिर कम्युनिष्ट क्रान्तिहरू हुँदै थिए भने अर्कोतिर कम्युनिष्ट शासन स्थापना भइसकेका देशमा समाजवाद–साम्यवादको सार र तिनको आर्थिक, सांस्कृतिक व्यवस्थापन जटिल बन्दै गइरहेको स्थ...

न्याय : एक सतत संघर्ष शक्तिशाली पार्टीको शक्तिशाली छत्रछायामा निर्मलाका हत्यारालाई निष्कण्टक संरक्षण दिइएको तथ्य अनुमान मात्रै होइन । नि:सन्देह सत्य हो । कार्तिक १२, २०७५ सरिता तिवारी काठमाडौँ — सम्वत् २०७४ को जेठ २० गते चितवनको माडी, रामराज्यपुरको एउटा घटना उत्तिखेरै जिल्लाभर सनसनीपूर्ण समाचार बन्यो । क्रमश: नौ र एघार वर्षका दुई बालिकाको मृत शरीर गाउँको सिरानमा सिँचाइका लागि पानी जम्मा गरिएको पोखरीमा भेटिएको थियो  । मृतकमध्ये ठूली बालिकाको योनिबाट रक्तस्राव भएको, शरीरका अन्य भागमा समेत रगत देखिएको र आँखाको माथिल्लो भागमा चोट लागेको थियो । यो घटना बलात्कारपछिको हत्या हो भन्नेमा स्थानीय जनसाधारण र जिल्लाका अधिकारकर्मी महिला सतर्क भए । भोलिपल्ट प्रहरी र अधिकारकर्मीसहित स्थानीयवासीको ठूलो लस्कर घटनास्थलमा पुग्यो । शनिबारको दिन पोखरी नजिकै पिकनिक खान गएका मसिना केटाकेटीमध्ये ती दुई बालिका एकाएक हराए । हराएर खोज्न थालेको अलिबेरमा उनीहरूको शव भेटियो, पोखरिभित्र । मृत्यु स्वाभाविक खालको थिएन । सँगै पिकनिक गएका बच्चाहरूले बताएको हुलिया र बयान अनुसार बाह्रदेखि अठार वर्षका पाँच किशोरलाई पक्र...

जब ‘प्रचण्ड–प्रेत’ बौरिन्छ स्तम्भः समवेत पुस २२, २०७६ सरिता तिवारी जादुयी कथाका पात्रजस्ता अद्भुत र सम्मोहनकारी मानिस लाग्थे कुनै बेला ‘प्रचण्ड’ । रक्तिम क्रान्तिको आलम्बबाट खुला राजनीतिको संसदीय सत्ता अभ्यासमा ओर्लंदाको समय ! अनेक रोमाञ्चकारी किस्सा र प्रभावको एकमुस्ट लोमहर्षक व्यक्तित्वका रूपमा उनको नायकी र खलनायकी दुवै यद्यपि अतिरञ्जित लाग्थे, तथापि विलक्षण वाक्पटुता र निर्णयक्षमताले समकालीन राजनीतिमा उनी छिट्टै ग्राह्य मात्रै भएनन्, नेताका रूपमा ‘निर्णायक’ पनि बने ।  समयक्रममा क्रान्तिका आकांक्षा र राजनीतिक दाउपेच दुवैको सन्तुलनका घर्षणबीच उनी विचार र आचरणको भयावह कायाकल्पतिर सोझिए । श्रमजीवी जनतासँग गाँसिएको सामूहिक सपनाको यात्राबाट थालिएको उनको यात्रा क्रमागत रूपले ‘करिअर’ राजनीति धान्ने धन्दामा खुम्चिएको छ । अब यी देश, काल र परिस्थिति अनुसारको सुविधाजनक सम्बोधन ‘पीके’ अर्थात् पुष्पकमल दाहालमा अवतरण भैसकेका छन् । यो अवतरणलाई सुरक्षित भन्नेहरू कति होलान्, अफसोस र दुर्घटनाको विम्ब मान्नेहरू कति ? तर उनको ‘प्रचण्ड’ नामसँग गाँसिएको प्राकृतिक चमक र राप निभिसकेको चाहिँ दुनियाँले मह...

स्वस्थानी कथाको विकथन स्तम्भः समवेत माघ ७, २०७६ सरिता तिवारी मुखर प्रश्नको सम्मानित ‘स्पेस’ र तिनको ठोस उत्तर खोज्ने अभ्यास लोकतन्त्रको सौन्दर्य हो । यही मानेमा, स्थापित र प्रचलित कतिपय मूल्यमान्यता जो लोकतान्त्रिक समाजका लागि असुहाउँदा मात्रै छैनन्, हानिकारक र प्रत्युत्पादकसमेत छन्, तिनका विषयमा प्रश्न उठाउने क्रम थालिएको छ । 000 ऐनमौका, सन्दर्भ र आवश्यकताले पनि कतिपय छलफल अनिवार्य बनाइदिएका छन् । सयौं, हजारौं वर्षदेखि कायम रहेका संरचनागत हिंसा र विभेदका जराहरू पहिल्याउन हाम्रा अवचेतनभित्रै थिग्रिएर बसेका मान्यताहरू खकाल्नु जरुरी छ । यदि हामी आफूलाई स्वस्थ मानिस ठान्छौं भने, हामीलाई यस्ता छलफलबाट आँखा लुकाएर भाग्ने या ‘डलर–खेती’ जस्ता ओठे टिप्पणी गरेर वैचारिक दयनीयता प्रदर्शन गर्ने छुट छैन । सन्दर्भ स्वस्थानी व्रत र त्यस अवधिमा सुनाइने कथा–परम्पराको हो । मध्य पुसदेखि मध्य माघसम्म स्वस्थानीदेवीका नाममा प्रार्थना र आराधनाका निर्धारित विधि–प्रक्रिया अनुसार बसिने व्रत र यस क्रममा हरेक दिन वाचन गरिने कथाको हिन्दुबहुल नेपाली समाजमा ठूलो प्रभाव छ । परम्पराका रूपमा प्रचलित र स्थापित कथा केवल ...

विकासको ‘महायज्ञ मोडल’ स्तम्भः समवेत माघ २१, २०७६ सरिता तिवारी दृश्यहरू झन्पछि झन् रोचक हुँदै छन् । रमिता हेर्नलाई सर्कस या कमेडी सो हुनुपर्दैन, देशको समकालीन राजनीति नै पर्याप्त छ । राजनीति सबै नीतिको अग्रणी भएकैले पनि राजनीतिक कलेवरमा मञ्चित रमिताहरू प्रायः क्षेत्रमा विस्तार भएका छन् । ‘व्यावहारिक’ र दैनन्दिन राजनीतिको चलखेल नै खास राजनीति हो भन्ने अपभ्रंशको विस्तार हरेक तप्कामा भएको छ । यसले मिलेर खाने र आम मान्छेलाई मिलेर मूर्ख बनाउने उद्यमलाई गहिर्‍याउँदै लगेको छ । फलस्वरूप विचार, मूल्य पद्धति र उचित–अनुचितको सरोकारबिना सबै ‘भाडमा जाऊन्’ भनेजसरी चलेका छन् विकास–निर्माण र राजनीतिका नाममा सर्कस र प्रोपगान्डा । प्रसंग भरतपुरको हो । घटनाक्रमहरू हेर्दा लाग्छ, भरतपुर प्रोपगान्डा रुचाउने सहर हो । पछिल्ला अढाई–तीन वर्षमा यहाँ रचिएका प्रोपगान्डाले राष्ट्रिय जीवनलाई तरङ्गित पार्दै आइरहेका छन् । यसलाई ‘करतब’ को महानगर बनाइदिने पछिल्ला कडीहरूमध्येको सबैभन्दा अविस्मरणीय घटना स्थानीय तह निर्वाचनको मतगणनाका क्रममा रचिएको ‘मपच्या’ (मतपत्र च्यातिएको) काण्ड थियो । त्यस काण्डको अविकल अभ्यासले नागरिक...