Sambhashmedia

प्रतिबन्धित समयसित संवाद                                                                                  –सरिता तिवारी सन् १९४०मा छापिएको निबन्ध ‘इनसाइड ह्वेल’ मा जर्ज अर्वेल भन्छन्, ‘हामी करिब करिब निश्चित रुपले तानाशाही युगमा प्रवेश गरिरहेका छौं । यस्तो युगमा विचारको स्वतन्त्रता सुरुमा घातक पाप र पछि एउटा अर्थहीन शब्द बन्न पुग्छ ।’ राजनीतिमाथि कलात्मक ब्यंग्य र जोखिमपूर्ण भविष्यकथन गर्ने अर्वेलले आजभन्दा असी वर्ष अघि  नै भन्दिए, ‘अब स्वतन्त्र ब्यक्ति संसारबाट नष्ट गरिने छन्’ । यद्यपि पूर्ण रुपले स्वतन्त्र ब्यक्तिको कल्पना मात्र पनि सायद आजको संसारका लागि दुर्लभ कुरा हो । स्वतन्त्रताको सापेक्ष अर्थ विचारहीनता निश्चय पनि होइन । यसको अर्थ विचारमा शासकीय सत्ता–निरपेक्षता होला । निर्भिक र कुनै पनि प्रभाववृत्तभन्दा बाहिरको सहज अभिब्यक्तिका परिवेशको कुरा होला ।  आजको समाज पुँजिवा...

तीज खारेजीको प्रश्न भाद्र २३, २०७५ सरिता तिवारी बर्सेनि तीज आएसँगै यसबारे बहस तीव्र बन्छ । कतिपयको तर्क छ, तीजमाथि केको बहस ? मनलागे मनाऊ, नलागे चुप बस । कति भन्छन्, महिलामाथिको हिंसा र उत्पीडन उन्मूलन गर्नुपर्छ भने स्त्रीद्वेषी प्रथा, परम्परा र संस्कृतिमाथि बारम्बार प्रश्न र प्रतिक्रिया गरिनुपर्छ । यी समाजका लागि कति ग्राह्य र कति त्याज्य छन्, तिनको जाँच गरिनुपर्छ । तीज महिलाले आफूलाई निरीह र हीन, पुरुषलाई सामथ्र्यशाली मानेर विवाहितले लोग्नेको आयुवृद्धि र अविवाहितले चाहेको वर प्राप्तिका लागि व्रत र पूजा गरी मनाइने मिथ जोडिएको पर्व हो । ऋषिपञ्चमी महिलाका महिनावारीका दिनलाई अपवित्र र अछूत मानी रजस्वला अवधिका भक्ष्याभक्ष्य, गम्यागम्यका ‘पापकटनी’ गराउने अभ्यास हो । यसका कतिपय विधि हाँसो उठ्ने छन् । तीज : संस्कृति कि सकस ? कतिपय विश्लेषक र संस्कृतिकर्मी तीजको रूढिसँग जोडिएको पाटो सभ्य समाजका लागि घातक मान्छन् । उनीहरूका अनुसार तीज खारेज गर्नुपर्ने पर्व हो । कुनै प्रचलित परम्परा खारेज गर्नु बोल्नजति सहज छैन । कुनै संस्कृतिलाई व्यापक स्तरमा ठूलो समुदायले अप्रासंगिक बनाउनसकेमा त्यो नयाँ धारात...

साहित्यमा त्यो हस्तक्षेप अझै त महिलाका कृतिलाई भयानक शंकाको नजरले हेरिन्छ, उसको नामसँग कुनै पुरुषको नाम नजोडी किताबको एक्लो समीक्षा गर्न नसक्ने ‘हिप्पोक्रेसी’ यहाँ जिउँदै छ, २०२२ सालताका ‘शिरीषको फूल’ र पारिजातको सहज स्वागत भयो होला भनी कल्पना गर्न पनि हम्मे पर्छ । आश्विन ७, २०७४ सरिता तिवारी नेपाली साहित्यका पाठक पारिजातको लेखनबाट अपरिचित र अप्रभावित छैनन् । सबै खाले पाठकलाई पारिजातको साहित्य रुचाउने सुविधा छ । यस्तो सुविधा कमै मात्र लेखक पढ्नुमा हुँदो हो । पारिजातले सानै छँदा आमा गुमाइन् र हुर्कंदै गर्दा मायालु दाजु पनि दन्त्यकथाका अभागी नायकझैं अल्पिए । पिता घोर नास्तिक, घोर पढक्कु र आफ्नो संकल्पका पक्का थिए । अवचेतनमा पिताको सुषुप्त अनुशीलन पनि बसेको हुँदो हो, पारिजात स्कुलकै दिनमा साहित्यप्रेमी बनिन् । लोक प्रचलित लहरी काव्य र भारतीय साहित्यका नामूद लेखनीसँग परिचित भइन् । जीवनका प्रकोप र साहित्यको तादात्म्य कतै मिल्न पुग्यो । भावुकता र रुमानियत उनको व्यक्तित्वसँगै गाँसिन आइपुगे । उनी कविताप्रेमी मात्र होइन, स्वयं कवि बनिन् । शरीरमा ...

तपाईं कहाँनेर उभिने ? असार १७, २०७४ सरिता तिवारी सामान्यतया पुरुष पितृसत्ताको कारिन्दा हो । हेर्दा कार्यकारी देखिए पनि पुरुषसमेत यो सत्ताको जालोबाट मुक्त छैन । पितृसत्ता खासमा पुरुषविशेषको मात्र सत्ता होइन, पुलिंगकेन्द्री पारिवारिक र सांस्कृतिक राजनीतिको सत्ता हो । एउटा यस्तो व्यवस्था जहाँ ‘मर्दपन’ का आधारमा पुरुषका विशेषाधिकार, शक्ति र क्षमताको व्याख्या गरिन्छ । पारिवारिकदेखि सामाजिक र सांस्कृतिक मनोविज्ञानसम्म यही व्याख्याको विस्तार छ । कुनै बालक जन्मँदै शासक भएर जन्मन्न । धर्तीमा टेक्न नभ्याउँदै उसलाई पितृ–व्यवस्थाको उत्तराधिकारी बनाउने काम सुरु भैसक्छ । परिवार र समाजको मनोवैज्ञानिक दिक्षाले ऊ आफ्नो स्थान र हैसियत चिन्दै जान्छ र वयस्क हुन्जेलसम्ममा यो सत्ताको पहरेदार बनिसक्छ । पुरुष भन्नासाथ प्रचलित विम्ब यस्तरी निर्मित छन्, ती विम्बको बोझ बोक्न नसक्ने पुरुष ‘पौरुष’ को जाँचमा फेल हुन्छ । त्यो हो— आँटिलो, रवाफिलो, कमाउ र प्रभावशाली शासक अर्थात् ‘मर्द’ विम्ब । यसको जगमा आर्थिक विशेषाधिकार छ । सामाजिक अग्राधिकार छ । यिनै क...

मुण्ड–मुण्ड वधूशिक्षा विमर्श हामी प्रेम र वात्सल्य पनि लेख्न चाहन्छौं तर कम्तीमा समाज र संस्कृति त्यो विन्दुमा पुगोस् जहाँ पुरुष र महिलाका लागि एकै अर्थले घाम उदाउँछ । समान महत्त्वले फूल फुल्छ । श्रावण २१, २०७४ सरिता तिवारी १८७१ सालमा जन्मिएका ‘आदिकवि’ भानुभक्त आचार्यले आदर्श बुहारी र पत्नीका लक्षण बयान गर्दै एक विशेष रचना लेखे— ‘वधूशिक्षा’ । आफूले लेखेको ३३ श्लोके काव्यको कालान्तरसम्म झन्–झन् चर्चा होला भन्ने पूर्वानुमान हुन्थ्यो भने कविले यस विषयमा महाकाव्यै लेख्दा हुन् । यो भानुभक्तको मात्र होइन, तत्कालीन संस्थापनको ‘जबर्जस्त’ कथ्य थियो । उनका अन्य रचना हेर्दा पनि भानुभक्त संस्थापनको चेतना फड्किने दुस्साहसका धनी कवि थिए भन्ने लाग्दैन । उनी समाजका बहुसंख्यक मानिसभन्दा अलग हुन नसक्नुका कारणबारे पनि खोजबिन गर्न नसकिने होइन । यसरी गरिने अनुसन्धानमा भानुभक्तका ‘दोष’ कति वैयक्तिक, कति संस्कारजन्य र कति तत्कालीन समाज–राजनीतिजन्य भन्ने कुरा आउँछन् । तर समयान्तरमा शासकीय सदिच्छाले उनको गलामा ‘आदिकवि’ नामको माल्यार्पण गरिदियो । उनको आदिकवित्वका नाममा राज्ययन्...

प्रलेस : हिङ बाँधेको टालो प्रलेस आफैंलाई समेत हेक्का रहेन कि लेखकहरू सत्ताका स्थायी प्रतिपक्षी हुन्, ती सत्ताका ताबेदार होइनन् । केही महिनाअघि प्रलेसबारे गम्भीर बहस चल्यो । भनियो, ‘कम्युनिस्ट पार्टीहरूको सत्तारोहणपछि सत्ताका जनविरोधी कृत्यको कुनै आलोचना नगर्ने प्रलेसको अब औचित्य छैन । प्रलेस भन्ने संस्था अब नरहे पनि हुन्छ ।’ स्तम्भः समवेत भाद्र २, २०७५ सरिता तिवारी काठमाडौँ — प्रगतीशिल लेखक संघले नियमित रूपमा परिसंवाद र छलफल नगर्ने होइन । प्रकाशन पनि नगरेको होइन । भेला र बैठक पनि भइरहन्छन् । तर, यसको चरित्र लगभग कर्मकाण्डी भइसकेको छ । पछिल्लो समय प्रलेस दिशा बिर्सिएर महासागरमा भौंतारिइहरेको जहाजजस्तो बनेको छ । परीक्षित समय सत्तरीवर्षे हुन लागेको प्रगतिशील लेखक संघ (२००९) स्थापनादेखि नै एउटा साहित्यक समूह वा संस्था मात्रै थिएन विचार र दर्शनको आन्दोलनसमेत थियो । अनेक सीमा र कमजोरीका बाबजुद पनि यसले आफ्नो आन्दोलनात्मक चरित्र लामै समयसम्म कायम राख्दै आयो । नेपाली साहित्य र विशेष वैचारिक धारामा यसको भूमिका के कति कारणले स्मरणीय र ऐतिहासिक छ, यसबारे साहित्यका विज्ञ, सचेत पाठक र लेखकवर्ग जानक...

लोकतन्त्र कसको ? यतिखेर संघीयता, धर्मनिरपेक्षता र समावेशी लोकतन्त्र सबै अभ्यास परिक्षित छन् । हरेक तहका प्रतिनिधि परीक्षाको बेन्चमा बसेका विद्यार्थीजस्तै हुन् । स्तम्भः समवेत भाद्र ६, २०७५ सरिता तिवारी काठमाडौँ — लामो समयको राजनीतिक अनुभव र अभ्यासपछि संसारभर ‘लोकतन्त्र’ नामको अवधारणा सर्वग्राह्य र अनुकूल हुँदै आएको हो । युरोपको प्रबोधन र पुनर्जागरण कालपछि यसको विस्तार हुनपुग्यो । फ्रेन्च र अमेरिकी राज्यक्रान्ति हुँदै रूस, चीनका योजनाबद्ध क्रान्तिहरूले आआफ्नै ढङ्गबाट समाज र व्यवस्था परिवर्तनका रूपहरूलाई अभिव्यक्ति दिए । यिनैका परोक्ष उत्तोलनमा उपनिवेशवाद विरुद्ध राष्ट्रिय मुक्ति आन्दोलनहरू भर्भराएर उठे । के युरोप, के अमेरिका, के अफ्रिका, के एसिया जतासुकै जनताको स्वाधीनताप्रेमको शक्ति एकत्र हुँदै गयो । दुइटा प्रलयकारी महायुद्धका त्रासदीहरूले लोकतन्त्रप्रति विश्वका हरेक समाजको प्रबुद्ध तप्कालाई झन् बढी उत्पेरित गरे । एकातिर कम्युनिष्ट क्रान्तिहरू हुँदै थिए भने अर्कोतिर कम्युनिष्ट शासन स्थापना भइसकेका देशमा समाजवाद–साम्यवादको सार र तिनको आर्थिक, सांस्कृतिक व्यवस्थापन जटिल बन्दै गइरहेको स्थ...