प्रतिबन्धित समयसित संवाद

 

                                                                               –सरिता तिवारी

सन् १९४०मा छापिएको निबन्ध ‘इनसाइड ह्वेल’ मा जर्ज अर्वेल भन्छन्, ‘हामी करिब करिब निश्चित रुपले तानाशाही युगमा प्रवेश गरिरहेका छौं । यस्तो युगमा विचारको स्वतन्त्रता सुरुमा घातक पाप र पछि एउटा अर्थहीन शब्द बन्न पुग्छ ।’ राजनीतिमाथि कलात्मक ब्यंग्य र जोखिमपूर्ण भविष्यकथन गर्ने अर्वेलले आजभन्दा असी वर्ष अघि  नै भन्दिए, ‘अब स्वतन्त्र ब्यक्ति संसारबाट नष्ट गरिने छन्’ । यद्यपि पूर्ण रुपले स्वतन्त्र ब्यक्तिको कल्पना मात्र पनि सायद आजको संसारका लागि दुर्लभ कुरा हो । स्वतन्त्रताको सापेक्ष अर्थ विचारहीनता निश्चय पनि होइन । यसको अर्थ विचारमा शासकीय सत्ता–निरपेक्षता होला । निर्भिक र कुनै पनि प्रभाववृत्तभन्दा बाहिरको सहज अभिब्यक्तिका परिवेशको कुरा होला । 

आजको समाज पुँजिवादको चरममा छ । अहिले विवेक मानौं बजारमा किन्न पाइने चिज हो । त्यसको क्रयमूल्य छ । निश्चित रकम वा दस्तूर तिरेपछि त्यो खरिदबिक्री हुन्छ । यसैपनि  विचारवान हुनु, सोच्नु र तथ्यहरूलाई हत्केलामा राखेर नाङ्गा आँखाले परीक्षण गर्नु झन्झटिलो मात्रै होइन एउटा जीवनको सारा फुर्सद चाहिने महँगो काम हो । कसलाई फुर्सद ? यो त ‘केही काम नपाएर’ वा  अर्थोपार्जनको भ्याइनभ्याइबाट टाढै बस्ने धैर्य हुनेहरूले गर्ने कुरा हो । असीम पँुजीको कल्पनाले पुरिएर एक बारको जुनी धन्य गर्ने उद्योगले घेरिएपछि मानिसलाई आफ्नै विचारको परीक्षण गर्ने फुर्सद कहाँ मिल्छ ? पैसा र सुखसुविधाका लागि जसो गर्न पनि तयार हुने समय हो यो । ‘जाबो’ तीन पौण्डको रेडिमेड गिदीलाई दाउमा राख्नु कुन ठूलो कुरा हो र ? यस्तो बेला मेरो विचार बिक्रीमा छैन भन्नु मात्रै पनि एउटा ठूलो प्रतिरोध हो ।

सिंगो एक वर्ष विचारको घना संक्रमणमा बिताएपछि अचानक एक दिन मलाई आभाष भयो, मैले यस्ता धेरै वर्षहरू संक्रमणमै बिताएकी रहेछु । फरक यत्ति हो , ती संक्रमणहरूको पहिचान गर्ने सामथ्र्य मसित थिएन । अथवा भएपनि मभित्र त्यो सामथ्र्य छ भन्ने कुरो मलाई थाहै थिएन । यति थाहा पाउन्जेल मेरो निधार असंख्यपल्ट सत्यजस्ता भ्रम र भ्रमजस्ता सत्यले ठडिएका अँध्यारा भित्ताहरूमा ठोक्किएर रक्ताम्य बनेको रहेछ । 

बुझेर ल्याउँदा संक्रमण आजीवन चलिरहने प्रक्रिया रहेछ । एउटा गतिशील मानिस हरक्षण विचारको संक्रमणमा हुँदोरहेछ । यो अध्यात्मिक कम र समाज–राजनीतिक परिघटना ज्यादा हो । यो, ब्यक्ति ‘राजनीति सचेत’ हुनुको सुख र दुःख दुबै हो । समय रेखामा उभिएर अगाडि र पछाडि हेर्दा म आफूजस्तै धेरै मानिसहरूको पंक्ति देख्छु । ती मानिसहरू जसलाई वर्तमानका दृश्यहरूले औडाहा छुटाउँछन् तर भविष्यमाथि असंख्य उर्जा र आशा तिनैसित छ  । तिनीहरू भयंकर असन्तोषी त छन् तर आफ्नो स्वाधीन विवेक बेच्न तयार छैनन् । 

मुखामुख संवाद

जर्ज अर्वेलले भनेको वाक्य सही साबित नभएको भए हामी धेरै सन्तोषी मान्छे हुँदा हौं । सन्तोषी हुनुमा गतिरोध छ । त्यहाँ प्रश्न हुन्नन् ,केवल मौन तृप्ती हुन्छन् । शालीन चुपहरू हुन्छन् । त्यसो हुँदा हामी बडो ‘भद्र’ देखिँदा हौं । धेरैका प्रिय हुँदा हौं । बोलेर ‘छुच्चो’ बनिने स्थिति नै नआउँदो हो । तर कोही छुच्चो नबनी दुनियाँ बदलिन्छ ? कसैले जोखिम नमोली मान्छेका अघिल्तिर बनिबनाउ सुख हाजिर हुन्छ ? आजसम्मको इतिहासमा कुनै मौनले सत्यका पत्रहरू खोलेको तथ्य छ ? 

कुनै पनि गौरवमय इतिहास गतिहीन वर्तमानले अनुचित ब्याज खाने साँवा होइन । इतिहास गतिशील वर्तमानको ‘ब्याक अप’ हो । यो अनुभवहरूको कुन्जी हो । दिशानिर्देशक हो । त्यसले देखाएका बाटा अख्तियार गरेर वर आइसकेपछि फेरि पछिल्तिर फर्कने काम इतिहासमाथिको धोका हो । 

इतिहास प्रतीक र ट्याग मात्रै हो र त्यसको ‘लेबल’ लगाएर हिँडेपछि जस्तासुकै अपराध पनि क्षम्य हुन्छन् भन्ने भ्रमले केही मानिसहरू मदोन्मत्त साँढेजसरी हुँकार गर्दैछन् । समावेशी लोकतन्त्र र समाजवादको आवरणभित्र तिनले बुनिरहेको मायाबी इन्द्रजाल एउटा चटके खेला मात्रै हो भन्ने कुरा शक्ति र उन्मादको प्रभाव बाहिर बस्ने जो कसैले सजिलै बुझ्छ । तर ती मानिसहरूलाई यसैगरी बेवकुफ बनाइरहन सकिन्छ भनेर लागिरहेकै छन् । इतिहासमाथि धोका दिने उद्यम गर्नेलाई इतिहासप्रति गर्व गर्ने र त्यसको ‘लिगेसी’ दाबी गरिरहने अधिकार रहन्छ कि रहन्न ? यो प्रश्नको सामना नगरी आजका छलफल अगाडि बढ्न सम्भव छैन । चाहे कुनै राजनीतिक दलमाथि प्रतिबन्धको विषय होस् चाहे महिला र उत्पीडितहरूमाथि प्रकट अनुदारताको मुद्दा होस् यो ब्यवस्थालाई सबैको साझा र अपनत्वसहितको बनाउने कुरामा देखिएको चरम दुरुत्साही प्रवृत्ति विचारको भयाबह ‘बुम¥याङ्’ हो । यसले ती केही मानिसलाई मात्रै सिध्याउँदैन लोकतन्त्रको समेत प्राण हरेर लिन्छ । जुन लोकतन्त्र(प्लस गणतन्त्र)का लागि यति ठूलो उत्सर्ग भएको छ त्यसको मर्म नै मारिसकेपछि यहाँ कोही जिउँदो रहला र ?   

      

हरेक वर्तमान इतिहासको नयाँ परीक्षण हो ।आजकै कुरा गरौं । मुक्त समाजको यात्रा थालेर यहाँसम्म आइपुग्दा हामीले सबैभन्दा धेरै उच्चारण गरेको शब्द हो ,संवाद । पारदर्शी, बिना छक्कापन्जाको , सहज र सहिष्णु संवाद । हामी यस्तो संवादका लागि तयार भए मात्रै हामीले हिँडेर आएको बाटोमाथि न्याय हुने हो । अन्यथा हाम्रो यात्रा पश्चगमन नै हुन्छ  । जहाँ निर्भय विचार विनिमयको बाटो छेकिन्छ , जहाँ बाहुबल र सत्ताभक्ति आम संस्कृति बन्छ , जहाँ दिमागदेखि आचरणसम्म विवेकमाथि पैसा र शक्तिको छाया हाबी हुन्छ त्यहाँ संवाद जहिल्यै संकटमा पर्छ । पछिल्लो समय हाम्रा थाप्लामाथि रिँगिरहेको सबैभन्दा ठूलो संकट यही हो ।

समानान्तर 

विचारको ओभरडोजले निदाएर पुरापुर ‘हाइबर्नेट’ भई बितेका धेरै दिन र रातपछि मेरो विवेकले झक्झक्याएर भन्यो, यो उकुच परेको समयको सामना गर्न आखिर विचारहरूको हस्तक्षेप नै चाहिन्छ ! निरन्तर संवादको प्रस्ताव प्रायः शासकले गर्दैनन् । पारदर्शी छलफलको चिन्ता शासनको वरिपरि रिँगेर अनुचित लाभांशमा तर मार्ने अनुचर वृत्तले पनि गर्दैन । कथम् यसो भइहालेमा कवि, लेखक ,आलोचकहरूले फूल, पात र चराहरूका आख्यान लेख्ने फुर्सद पाउँदा हुन् । त्यसैले पनि हरेक भ्रष्ट र अनुदार सत्ता लेखकहरूलाई बेफुर्सदी बनाउने एउटा एजेन्ट बन्न पुग्छ ।

मेरो अनुभव छ , विचारहरू ब्यक्ति आफैंभित्र पनि जति खाँदिन्छन् त्यति बिष्फोटक बन्छन् । विष्फोटन स्वभावैले अनियन्त्रित र भयंकर हुन्छ । यसको प्रभाव गहिरो हुन्छ र यसबाट सिर्जित दुःख पनि गहिरै हुन्छन् । त्यसैकारण विचारमाथिको बाहिरी निशेध र पर्खालजत्तिकै भयानक कुरा हो हामी आफैंभित्रको मौनता । यो मौनता तोड्न सबैभन्दा पहिले हामी आफैं आफूसित संवाद गर्नुपर्ने रहेछ । आत्मसंवाद बाहिरी दुनियासितको संवादको रिहर्सल पनि रहेछ । 

प्रत्येक वस्तुको प्राइस ट्याग लागेको यो जुगमा विचार मात्रै अछुतो रहने कुरै भएन । तर सही मानेमा विचारको मूल्य सत्यको सामना र साक्षात्कार गर्ने आँट नै हो ।त्यसको प्रतिफल ब्यक्ति स्वयम्ले भन्दा समाजको बृहत्तर हिस्साले पाउँछ ।सत्यको सामना गर्ने जोखिम अरु कुनै ब्यक्तिलाई भन्दा लेखकलाई ज्यादा छ । हरेक अनुदार ब्यवस्थामा लेखेकै निहुँमा, बोलेकै कारण लेखकले मृत्युसम्म बेहोर्नुपर्ने नियति हामीले देखेसुनेकै छौं । तर लेखक हुँ भन्ने मान्छेलाई सत्यसित पीठ फर्काउने सुविधा छैन । 

लेख्नु र बोल्नु जब एउटा खास काम बन्छ, त्यसको पनि शुद्धताजाँच हुन्छ । लेख्नुलाई एउटा जरुरी कार्यभार ठहर गरेपछि झुठको कुनै पनि गुन्जाइस असम्भव छ । बोल्नुको जोखिम देख्दा नबोलीकन,छुच्चो नभैकन ‘सुखी र भद्र’ जीवन बाँच्ने सजिला तरिका पनि नदेखिने होइनन् । तर ती सुखी र भद्र लेखकहरूलाई पनि असंख्य दुःख र तनाव छन् । तिनलाई कसैले दागा धर्दैन ,कसैले चुनौति दिन्न । तर पनि ती घनघोर दुःखमा छन् । तिनका दुःख के होलान् ? 

सतहमा धेरै बहसहरू छन् । सतहभित्र भूमिगत बहसका अनेक रिहर्सल र आत्मसंवाद छन् । तिनको निकास भएन भने एउटा बिष्फोटको अप्रिय आँधी निश्चय पनि आउने छ । त्यसले आजका शासकीय अहंकारलाई मात्रै होइन इतिहासका उपलब्धीलाई पनि सँगसँगै बढारेर लैजाने सम्भावना उत्तिकै डरलाग्दो छ । उदार संवाद र अरुलाई सुन्ने धैर्यको सख्त अभावमा अतितका हरेक सत्ताजस्तै आजको सत्ता पनि आफ्नै कारणले धराशायी हुन्छ,हुन्छ । 

सामाजिक सन्जालमाथि समेत नियन्त्रण गर्ने ‘थ्रेट’ भैसकेको , सहिष्णु संवादको चरम अभाव खट्किएको यो बेला तानाशाही र स्वतन्त्राको छनोटको दायित्व  सत्ताधारी वर्गसित मात्रै होइन आम मानिससित पनि छ । हामी केको पक्षमा छौं ? अब हरेक जनसामान्यले आफ्नो पक्ष छनोट गनैपर्छ । हामीले आफ्नो स्वतन्त्र विवेकको उपयोग गर्नैपर्छ । सत्तापूजा र अपेक्षाहरूको ¥यालसिंगानमा घाँटीसम्म डुबेका अनुचरहरूको भीडबीचमा आत्मप्रशंसाले मुग्ध सत्तासित समानान्तर रेखामा निर्भय उभिएर हामीले सामना गर्नुपर्ने चुनौति धेरै छन् । 

(चैत्र,५ मंगलबार २०७५मा कान्तिपुर दैनिकको समवेत स्तम्भमा प्रकाशित)