Sambhashmedia

  इच्छुकको नाममा प्रेम पत्र -सरिता तिवारी (जेठ १३,२०७६ को कान्तिपुर दैनिकबाट साभार) प्रिय कवि ‘इच्छुक’ तिमी त यो पत्र पढ्न सक्दैनौ तर तिम्रो नामबाट मलाई केही कुरा भन्नु छ ।  तिमी हाम्रो बीचमा सशरीर छैनौ तथापि हामीभित्र छौ । हामीसँगै छौ । तिमी शासकहरूका क्रुर दमन र हत्याको शिकार भयौ । शब्दको सिपाही तिमी, शब्दकै शक्तिका कारण बलिदान भयौ ।जसरी बलिदान भए ‘मकैको खेती’ लेख्ने कृष्णलाल अधिकारी । जसरी बलिदान भए ‘एक बुलफाइटरको मृत्युमाथि शोकगीत’ लेख्ने स्पेनी जनकवि गार्सिया लोर्का । जसरी बलिदान भए भारतीय क्रान्तिकवि अवतार सिंह पाश, आदि ।  विचारको चमक र सौर्यले धपक्क बलेको तिम्रो अनुहार छ आँखाअघि । तिम्रा शब्दहरू छन् यी ओठमा र तिनको घना कोरस छ छातिमा । तिम्रा शब्दका चुम्बकले तानिएर, तिम्रो बलिदानको गुरुत्वले खिचिएर बनेका भावका गुम्बजहरू छन् मथिङ्गलमा । तिमी आज पनि उत्तिकै प्रासंगिक ,उत्तिकै आवश्यक छौ । तिम्रा कविताको जरुरत आजको समयलाई पनि उत्तिकै छ , जति हिजो थियो ।  ब्यवस्थाको नाम फेरियो । शासकका अनुहार फेरिए तर नियत र प्रवृत्ति फेरिएन । त्यो राणाजीलाई पनि मात खुवाइदिने भ...

पारिजातः ओभररेटेड कि अण्डरएस्टिमेटेड ? – सरिता तिवारी   पुनर्पठन के हो ? दिमागमा सोझो उत्तर खेल्छ, कृतिको बारम्बार अध्ययन । कृतिभित्र बारम्बार प्रवेश गर्दै त्यसबारे अरुका मात्र होइन आफ्नै धारणाहरूको समेत परिक्षण गर्ने प्रक्रृया । पुनर्पठन भन्नासाथ सामान्यतया एउटै पाठ, एउटै किताब धेरैपल्ट पढ्नुलाई बुझ्ने गरिन्छ । आवश्यकता अनुसार, पाठको मात्र होइन लेखकको पनि पुनर्पठन गर्नुपर्ने हुन्छ । लेखकका यथासम्भव सबै कृतिलाई पढ्ने प्रयत्नले पुनर्पठन सहज बनाउँछ । वास्तवमा लेखकलाई चिन्ने, बुझ्ने र कुनै ठहर गर्ने सन्दर्भमा पुनर्पठनको ठूलो महत्व रहन्छ । वैचारिक र शैलीगत बिभिन्नता भएको कुनै लेखकबारे धारणा बनाउन त लेखकत्वको प्रामाणिक र मिहिन अनुसन्धान गरेर उसका वैयक्तिक उहापोहको समेत अध्ययन हुनुपर्छ । लेखकका रुपमा पारिजात धेरैले पढ्ने प्रतिभा हुन् । तर, उनलाई अधिकांशले ‘शिरिषको फूल’मा मात्र पढ्छन् । त्यहाँदेखि पल्तिर पुगे एकादुई कथाहरुमा । त्यहाँदेखि अझ पर पुग्दा फाट्टफुट्ट कविता र एकाध संस्मरणमा । ‘शिरिषको फूल’ पाठ्यक्रममा राखिएको छ । एक दुईओटा कथा र कविता पनि । उनका अरु किताब ऐच्छिकबाहेक अनिवार्य पा...

प्रतिबन्धित समयसित संवाद                                                                                  –सरिता तिवारी सन् १९४०मा छापिएको निबन्ध ‘इनसाइड ह्वेल’ मा जर्ज अर्वेल भन्छन्, ‘हामी करिब करिब निश्चित रुपले तानाशाही युगमा प्रवेश गरिरहेका छौं । यस्तो युगमा विचारको स्वतन्त्रता सुरुमा घातक पाप र पछि एउटा अर्थहीन शब्द बन्न पुग्छ ।’ राजनीतिमाथि कलात्मक ब्यंग्य र जोखिमपूर्ण भविष्यकथन गर्ने अर्वेलले आजभन्दा असी वर्ष अघि  नै भन्दिए, ‘अब स्वतन्त्र ब्यक्ति संसारबाट नष्ट गरिने छन्’ । यद्यपि पूर्ण रुपले स्वतन्त्र ब्यक्तिको कल्पना मात्र पनि सायद आजको संसारका लागि दुर्लभ कुरा हो । स्वतन्त्रताको सापेक्ष अर्थ विचारहीनता निश्चय पनि होइन । यसको अर्थ विचारमा शासकीय सत्ता–निरपेक्षता होला । निर्भिक र कुनै पनि प्रभाववृत्तभन्दा बाहिरको सहज अभिब्यक्तिका परिवेशको कुरा होला ।  आजको समाज पुँजिवा...

तीज खारेजीको प्रश्न भाद्र २३, २०७५ सरिता तिवारी बर्सेनि तीज आएसँगै यसबारे बहस तीव्र बन्छ । कतिपयको तर्क छ, तीजमाथि केको बहस ? मनलागे मनाऊ, नलागे चुप बस । कति भन्छन्, महिलामाथिको हिंसा र उत्पीडन उन्मूलन गर्नुपर्छ भने स्त्रीद्वेषी प्रथा, परम्परा र संस्कृतिमाथि बारम्बार प्रश्न र प्रतिक्रिया गरिनुपर्छ । यी समाजका लागि कति ग्राह्य र कति त्याज्य छन्, तिनको जाँच गरिनुपर्छ । तीज महिलाले आफूलाई निरीह र हीन, पुरुषलाई सामथ्र्यशाली मानेर विवाहितले लोग्नेको आयुवृद्धि र अविवाहितले चाहेको वर प्राप्तिका लागि व्रत र पूजा गरी मनाइने मिथ जोडिएको पर्व हो । ऋषिपञ्चमी महिलाका महिनावारीका दिनलाई अपवित्र र अछूत मानी रजस्वला अवधिका भक्ष्याभक्ष्य, गम्यागम्यका ‘पापकटनी’ गराउने अभ्यास हो । यसका कतिपय विधि हाँसो उठ्ने छन् । तीज : संस्कृति कि सकस ? कतिपय विश्लेषक र संस्कृतिकर्मी तीजको रूढिसँग जोडिएको पाटो सभ्य समाजका लागि घातक मान्छन् । उनीहरूका अनुसार तीज खारेज गर्नुपर्ने पर्व हो । कुनै प्रचलित परम्परा खारेज गर्नु बोल्नजति सहज छैन । कुनै संस्कृतिलाई व्यापक स्तरमा ठूलो समुदायले अप्रासंगिक बनाउनसकेमा त्यो नयाँ धारात...

साहित्यमा त्यो हस्तक्षेप अझै त महिलाका कृतिलाई भयानक शंकाको नजरले हेरिन्छ, उसको नामसँग कुनै पुरुषको नाम नजोडी किताबको एक्लो समीक्षा गर्न नसक्ने ‘हिप्पोक्रेसी’ यहाँ जिउँदै छ, २०२२ सालताका ‘शिरीषको फूल’ र पारिजातको सहज स्वागत भयो होला भनी कल्पना गर्न पनि हम्मे पर्छ । आश्विन ७, २०७४ सरिता तिवारी नेपाली साहित्यका पाठक पारिजातको लेखनबाट अपरिचित र अप्रभावित छैनन् । सबै खाले पाठकलाई पारिजातको साहित्य रुचाउने सुविधा छ । यस्तो सुविधा कमै मात्र लेखक पढ्नुमा हुँदो हो । पारिजातले सानै छँदा आमा गुमाइन् र हुर्कंदै गर्दा मायालु दाजु पनि दन्त्यकथाका अभागी नायकझैं अल्पिए । पिता घोर नास्तिक, घोर पढक्कु र आफ्नो संकल्पका पक्का थिए । अवचेतनमा पिताको सुषुप्त अनुशीलन पनि बसेको हुँदो हो, पारिजात स्कुलकै दिनमा साहित्यप्रेमी बनिन् । लोक प्रचलित लहरी काव्य र भारतीय साहित्यका नामूद लेखनीसँग परिचित भइन् । जीवनका प्रकोप र साहित्यको तादात्म्य कतै मिल्न पुग्यो । भावुकता र रुमानियत उनको व्यक्तित्वसँगै गाँसिन आइपुगे । उनी कविताप्रेमी मात्र होइन, स्वयं कवि बनिन् । शरीरमा ...

तपाईं कहाँनेर उभिने ? असार १७, २०७४ सरिता तिवारी सामान्यतया पुरुष पितृसत्ताको कारिन्दा हो । हेर्दा कार्यकारी देखिए पनि पुरुषसमेत यो सत्ताको जालोबाट मुक्त छैन । पितृसत्ता खासमा पुरुषविशेषको मात्र सत्ता होइन, पुलिंगकेन्द्री पारिवारिक र सांस्कृतिक राजनीतिको सत्ता हो । एउटा यस्तो व्यवस्था जहाँ ‘मर्दपन’ का आधारमा पुरुषका विशेषाधिकार, शक्ति र क्षमताको व्याख्या गरिन्छ । पारिवारिकदेखि सामाजिक र सांस्कृतिक मनोविज्ञानसम्म यही व्याख्याको विस्तार छ । कुनै बालक जन्मँदै शासक भएर जन्मन्न । धर्तीमा टेक्न नभ्याउँदै उसलाई पितृ–व्यवस्थाको उत्तराधिकारी बनाउने काम सुरु भैसक्छ । परिवार र समाजको मनोवैज्ञानिक दिक्षाले ऊ आफ्नो स्थान र हैसियत चिन्दै जान्छ र वयस्क हुन्जेलसम्ममा यो सत्ताको पहरेदार बनिसक्छ । पुरुष भन्नासाथ प्रचलित विम्ब यस्तरी निर्मित छन्, ती विम्बको बोझ बोक्न नसक्ने पुरुष ‘पौरुष’ को जाँचमा फेल हुन्छ । त्यो हो— आँटिलो, रवाफिलो, कमाउ र प्रभावशाली शासक अर्थात् ‘मर्द’ विम्ब । यसको जगमा आर्थिक विशेषाधिकार छ । सामाजिक अग्राधिकार छ । यिनै क...

मुण्ड–मुण्ड वधूशिक्षा विमर्श हामी प्रेम र वात्सल्य पनि लेख्न चाहन्छौं तर कम्तीमा समाज र संस्कृति त्यो विन्दुमा पुगोस् जहाँ पुरुष र महिलाका लागि एकै अर्थले घाम उदाउँछ । समान महत्त्वले फूल फुल्छ । श्रावण २१, २०७४ सरिता तिवारी १८७१ सालमा जन्मिएका ‘आदिकवि’ भानुभक्त आचार्यले आदर्श बुहारी र पत्नीका लक्षण बयान गर्दै एक विशेष रचना लेखे— ‘वधूशिक्षा’ । आफूले लेखेको ३३ श्लोके काव्यको कालान्तरसम्म झन्–झन् चर्चा होला भन्ने पूर्वानुमान हुन्थ्यो भने कविले यस विषयमा महाकाव्यै लेख्दा हुन् । यो भानुभक्तको मात्र होइन, तत्कालीन संस्थापनको ‘जबर्जस्त’ कथ्य थियो । उनका अन्य रचना हेर्दा पनि भानुभक्त संस्थापनको चेतना फड्किने दुस्साहसका धनी कवि थिए भन्ने लाग्दैन । उनी समाजका बहुसंख्यक मानिसभन्दा अलग हुन नसक्नुका कारणबारे पनि खोजबिन गर्न नसकिने होइन । यसरी गरिने अनुसन्धानमा भानुभक्तका ‘दोष’ कति वैयक्तिक, कति संस्कारजन्य र कति तत्कालीन समाज–राजनीतिजन्य भन्ने कुरा आउँछन् । तर समयान्तरमा शासकीय सदिच्छाले उनको गलामा ‘आदिकवि’ नामको माल्यार्पण गरिदियो । उनको आदिकवित्वका नाममा राज्ययन्...